كاشت و داشت و برداشت عدس

كاشت

در شبه قاره هند كه بزرگترين توليد كننده عدس در دنيا مي باشد، گياه را در طي فصل زمستان در خاكهايي كه رطوبت حاصل از بارانهاي موسمي را در خود ذخيره كرده اند، مي كارند. در ارتفاعات پائين كشورهاي مديترانه اي گياه را طي زمستانهاي مرطوب مي كارند. در ارتفاعات بالا در تركيه و ايران گياه را بصورت بهاره در خاكهايي كه در طي زمستان رطوبت ذخيره كرده اند مي كارند. لازم به ذكر است در بعضي مناطق عدس در تناوب يكساله با غلات مخصوصاًَ پس از برنج به عنوان كود سبز كاشته مي شود و يا بصورت كشت درهم اغلب با جو، خردل، نيشكر پائيزه يا كرچك كاشته مي شود عدس سازگاري زيادي به انواع خاكها نشان مي دهد و مي توان در خاكهاي رسي سنگين تا شن لومي آن را كاشت عدس در خاكهاي با حاصلخيزي متوسط تا كم نيز واكنش خوبي نشان مي دهد. عدس را در خاكهاي با PH حدود 5/5 تا 9 مي توان كاشت. البته بسياري از ژنوتيپهاي عدس به شوري خاك حساس هستند هر چند مقاومت به شوري در عدس بيشتر از لوبيا سبز، سويا و لوبيا چشم بلبلي و كمتر از بسياري از غلات مانند نخود، خلرو باقلا مي باشد.

نحوه آماده سازي زمين و تاريخ كاشت

نحوه آماده سازي زمين به نوع خاك وسيستم كاشت بستگي دارد. هدف از شخم تهيه بستري نرم، فشرده و فارغ از علف هرز است كه ضمن افزايش سرعت جوانه زني مقدار بيشتري آب در خود نگه مي دارد. زمين 1 يا حداكثر 2 مرتبه شخم مي خورد كه نوبت دوم به منظور پوشاندن بذر است. كاشت در عمق 4 تا 5 سانتي متري كافي است و افزايش وزن خشك و جوانه زني مطمئن تر خواهد بود. تأخير در جوانه زني به علت كاشت عميق چنانچه در درجه حرارت كم باشد افزايش مي يابد. كاشت به صورت هيرم كاري در خاكهاي با بافت سنگين كه سله مي بندند يا در زمينهاي غير مسطح كه احتمال غرقاب شدن وجود دارد داراي مزيت است. تاريخ كاشت اثرات قابل ملاحظه اي بر عملكرد عدس دارد زيرا تغيير در تاريخ كاشت منجر به تغيير شرايط محيط گياه در طي رشد مي شود. تاريخ كاشت مطلوب گياه از محلي به محل ديگر و گاهي از ژنوتيپي به ژنوتيپ ديگر فرق مي كند. تاريخ كاشت مناسب در دشتهاي شمالي و مركزي هند اواسط آبان تا اواسط آذر است در هيماليا كه زمستان طولاني تر و رطوبت بيشتر است كاشت عدس بطور مطلوب تا اواخر آذرماه نيز امكان پذير است. در ارتفاعات پائين منطقه غرب آسيا كاشت در اوايل زمستان محصول بهتري نسبت به كاشت در اواخر زمستان يا بهار دارد در ارتفاعات بالاي مناطقي از ايران تاريخ كاشت مناسب. اوايل بهار است البته با تأخير در كاشت در اين مناطق عملكرد كاهش مي يابد ولي مقدار پروتئين اضافه مي شود.

روشهاي كاشت عدس

كشت سنتي

در اين نوع كشت كه معمولا در قطعات كوچك اجرا ميشود. با استفاده از شيوهاي سنتي وقديمي مبادرت به كشت مي نمايند. در اين نوع كشت پس از اجراي يك شخم عميق در پاييز مجدداً در بهار يك شخم تكميلي انجام مي دهند وزمين تسطيح مي شود. پس از هموار نمودن زمين بذر وكود مورد نياز به وسيله دست بر وي زمين پاشيده شده وبه وسيله خيش به زيرخاك انتقال داده ميشود. در اراضي ديم پس از اجراي يك شخم عميق در پاييز براي حفظ رطوبت ذخيره شده و جلوگيري از تبخيردر بهار هيچ گونه عمليات شخم و برگردان خاك اجرا نمي شود وبه محض مناسب شدن شرايط كاشت دراسفند ماه و يا اوايل بهار بذر و كود مورد نياز را پاشيده و به وسيله ديسك ويا پنجه غازي پوشانده ميشود.

كشت مكانيزه

در اين نوع كشت كه مناسب ترين نوع كشت عدس مي باشد در شرايط آبي در پاييز يك نوبت شخم عميق 30-25 سانتيمتر اجرا مي شود سپس با مساعد شدن شرايط خاك و هوا يك نوبت شخم تكميلي به عمق 15-10 سانتي متر اجرا و سپس براي از بين بردن كلوخه ها از ديسك استفاده مي شود بايد دقت شود كه شخم بهاره به موقع و به محض گاورو شدن خاك صورت گيرد پس از تسطيح زمين به وسيله ماله با در نظر گرفتن شرايط آبي و ديم و با توجه به نحوه كار ماشين هاي بذر كار مبادرت به كشت مي شود.

تراكم

واكنش عدس به تراكم كاشت متفاوت بوده و به شرايط محيطي رشد گياه و ژنوتيپ آن بستگي دارد. معمولاً بالاترين محصول با تراكم 300 الي 450 بذر در هر متر مربع بدست آمده است مطالعات روي تراكم و مقدار بذر جهت كاشت نشان داده است كه در شرايط هندوستان براي عدسهاي بذر ريز 60 الي 80 كيلوگرم در هكتار و انواع بذر درشت 120 الي 160 كيلوگرم درهكتار توصيه شده است.

كود

محصول عدس به ميزان 2 تن در هكتار، نياز به 100 كيلوگرم ازت، 28 كيلوگرم P2O5 و 78 كيلوگرم K2O دارد. در شرايط همزيستي خوب گياه با باكتري حدود 85 درصد نياز گياه به ازت برطرف مي شود. لذا اضافه كردن ازت به خاك تأثيري بر افزايش عملكرد نخواهد داشت البته در خاكهاي شني كه داراي مقدار كمي ماده آلي باشند افزايش 15 الي 25 كيلوگرم ازت در هكتار عملكرد را افزايش مي دهد. در پاكستان در هر هكتار حدود 15 الي 20 تن كود حيواني توصيه شده است حتي اگر در سيستمهاي كشت مضاعف به گياه اول كود حيواني داده شده باشد كود حيواني اثرات خوبي بر عدس ( گياه دوم) خواهد داشت. نسبت به مقدار فسفر موجود در خاك حدود 10 تا 40 كيلوگرم فسفر در هكتار بايد مصرف كرد. بطور كلي در سالهاي كم باران واكنش به فسفر بيشتر است و بين واكنش عدس به فسفر و مقدار بارندگي يك رابطه خطي معكوس وجود دارد، كاهش گوگرد قابل دسترس در خاك محصول عدس را كاهش مي دهد هنگامي كه كود فسفر به صورت سوپر فسفات استفاده شود نيازي به اضافه كردن گوگرد نيست ليكن اگر فسفر به صورت سوپر فسفات وپلي فسفات باشد مصرف گوگرد داراي فوايد اثبات شده اي خواهد بود عدس حساسيت زيادي به كمبود روي نشان مي دهد لذا با مشاهده اولين علائم كمبود بايستي 10 تا 15 كيلوگرم سولفات روي در خاك يا 5 كيلوگرم سولفات روي به شكل محلول پاشي در شاخ و برگ استفاده كرد.

آبياري

عدس از نظر نياز به رطوبت مشابه غلات است و بسته به نوع واريته و محل رويش نسبت به تعريق گياه فرق خواهد كرد. بحراني ترين مرحله نياز گياه به آب در زمان گل دهي مي باشد. عدس به آبياري بيش از اندازه نيز حساس است در خاكهاي سنگين با نفوذپذيري كم و مزارع غير مسطح غرقابي عملكرد كاهش مي يابد.

داشت

مبارزه با بيماريها و آفات و علفهاي هرز در مراقبت و نگهداري گياه اهميت بسزائي دارد.

علفهاي هرز

به استثناي علفهاي هرز انگل، عدس داراي علف هرز بخصوصي نيست. با توجه به اينكه اين گياه با غلات در تناوب است علفهاي هرز همان فصل كاشت را مي توان در مزارع عدس مشاهده كرد. از علفهاي هرز مي توان شير پنير، يولاف و گل جاليز را نام برد. علفهاي چند ساله آلودگي كمتري در مزارع عدس ايجاد مي كنند. كه ميتوان از اين گروه قياق، پيچك و پنجه مرغي را نام برد.

براي مبارزه شيميايي ميتوان از علف كشهاي زير استفاده نمود

تري بونيل و مالوران كه قبل از سبز شدن در عدس براي كنترل علفهاي هرز پهن برگ استفاده مي شود.

براي كنترل علف هاي هرز برگ باريك از علف كشهاي پروناميد، متوآلاكلر و ديلكوفوپ متيل استفاده مي شود.

بيماريها و آفات

بيماريها: از بيماريهاي عدس ميتوان از موارد زير نام برد:

پژمردگي آوند، پوسيدگي ريشه، بيماري زنگ، سفيدك پودري، سفيدك دروغين، آنتراكنوز و بيماري هاي ويروسي


آفات: از آفات مي توان شته ها، كنه ها، سرخوطومي ها و سوسكهاي انباري را مي توان نام برد كه به عدس حمله مي كنند در اين بين كنه ها بيشترين خسارت را وارد مي كنند و سوسكهاي انباري تا 80 درصد بذرهاي انبار شده را مورد حمله قرار مي دهند.

برداشت

برداشت عدس هم دستي و هم به وسيله ماشين انجام مي‌گيرد.

برداشت پيش از موعد باعث چروكيدگي بذر مي شود. زيرا بذرها بطوركلي پر نشده بوده اند. حال آنكه تأخير در برداشت باعث ريزش غلافها و كاهش محصول مي شود. بقاياي گياه، كاه و كلش و غلافها منبع غذايي با ارزشي براي دام به شمار مي روند. مرحله مناسب كشيدن يا بريدن گياه با دست هنگامي است كه رطوبت بذرها حدود 30 درصد باشد و اين رطوبت بايد براي بكارگيري ماشين ( كمباين) بايد 12 تا 14 درصد باشد.

دامنه انتشار

عدس ونژادهاي مختلف آن درايران پرورش مي يابند. به حالت نيمه وحشي نيز در نواحي مختلف ديده مي شوند. كرمانشاه، همدان، لرستان، خرم آباد، كرمان، بم، فارس، بوشهر و ميناب مهمترين مراكز توليد و پرورش عدس در ايران مي باشند.

عدس(Lentil)

عدس با نام علمي Lens culinaris medic از قديمي ترين منابع غذايي گياهي بشر است و عمر آن به قدمت تاريخ كشاورزي است. عدس يكي از حبوبات است كه از قديم الايام در اكثر نقاط دنيا كشت مي شده است. گياه شناسان اعتقاد دارند كه عدس حتي قبل از تاريخ نيز وجود داشته است. عدس منبع غني پروتئين و ويتامين هاي گروه B مي باشد و در بين گياهان فقط سويا بيشتر از عدس پروتئين دارد.

عدس دو نوع است

عدس رسمي كه دانه آن گرد و نسبتاً درشت است و رنگ آن سبز مايل به زرد است.

عدس ريز يا عدس قرمز كه دانه هاي آن ريز و به رنگ قرمز مي باشد.

عدس گياهي است علفي، يكساله با ساقه هاي كوتاه، تا حدي منشعب و به رنگ سبز روشن، ارتفاع آن بين 15 تا 75 سانتي متر متغير است. اكثر تيپ هاي گياه ارتفاعي بين 25 تا 40 سانتي متر دارند، بسته به ژنوتيپ گياه و تا حدي محيط رويش آن، گياه بصورت بوته اي كوتاه، نيمه ايستاده يا ايستاده رشد مي كند در شرايط محيطي مطلوب، عدس سريع رشد كرده و چرخه زندگي خود را طي 3 الي 4 ماه كامل مي كند. ولي در شرايط نامطلوب اين مدت يكي الي دو ماه بيشتر خواهد شد گياه داراي يك ريشه اصلي و تعدادي ريشه هاي فيبري جانبي مي باشد. ساقه گياه نازك، چهارگوش و در زوايا داراي نوارهاي برجسته است بطور كلي ساقه آن علفي و ضعيف است با پپيشرفت رشد گياه بخش پائيني ساقه چوبي مي شود. ارتفاع گياه نيز بشدت تحت تأثير محيط است. برگهاي عدس مركب، متقابل و داراي يك تا هشت جفت برگچه هستند، دمبرگها كوتاه بوده و طول اتصال برگچه ها بين يك تا چهار و نيم سانتي متر متغير است. برگچه ها متقابل يا متناوب هستيد وطولشان بين 7 تا 25 ميلي متر و عرضشان 2 تا 7 ميليمتر مي باشند. تعداد برگچه ها بسته به ژنوتيپ فرق كرده و در داخل هر ژنوتيپ نيز محل گره ها تفاوت مي كند. گلها بر روي محور فرعي گل آذين، با دمگلي باريك به طول 2 تا 5/5 سانتي متر ظاهر مي شوند. معمولاً هر دمگل از يك تا 4 گل را در بر مي گيرد و در بعضي مواقع تا 7 گل نيز مشاهده شده است گلها كوچك و گلبرگ درفش آنها سفيد است.

بالها و ناو نيز عموماً سفيد يا مخلوطي از آبي و بنفش مي­باشند كاسه گل به 5 بخش باريك تقسيم مي­شود. پرچمها ديادلفوس هستند. تخمدان حاوي يك يا دو تخمك است كه به يك خامه كوتاه و خميده منتهي مي شود. كلاله روي آن نسبتاً متورم و غده است. غلافهاي عدس بيضوي از جوانب فشرده شده و در محل دربرگرفتن بذرها متورم است. غلاف حاوي يك تا دو بذر است. بر روي هر محور گل آذين تعداد يك تا چهار غلاف و گاهي شش مشاهده مي شود. بذرهاي عدس به شكل عدسيهاي چشمي هستند رنگ آنها متغير و اغلب قهوه اي تيره است. سطح بذر معمولاً صاف است ولي در ارقام پر محصول ممكنست بذرها چروكيده باشد، تعداد بذرهاي هر گياه وابستگي بسيار نزديكي با تعداد غلاف درگياه دارد ليكن تعداد بذر در داخل غلاف وورمن100 دانه آن كمتر تحت تأثير محيط قرار مي گيرد. بذرهاي تازه برداشت شده عدس حدود 3 تا 4 هفته از خود دوره خواب نشان مي دهند. بذرهائيكه فاقد دوره خواب مي باشند زمانيكه در خاك مرطوب قرار مي گيرند در دماي مطلوب گياه سريعاً آب جذب مي كنند عدسهاي بذر ريز حدود 85 درصد وزن خشك خود آب جذب مي كنند و اين مقدار براي عدسهاي بذر درشت 100 درصد است. فرم رويش و جوانه زني گياه درون زميني است معمولاًَ در بهار دردماي 20 درجه سانتي گراد ظرف 7 روز سبز مي شود و در زمستان در دماي 10 درجه سانتي گراد اين مدت به 20 تا 30 روز افزايش مي يابد.

نياز اكولوژيكي

عدس به حرارت و سرماي زياد حساس بوده لذا در عرض هاي جغرافيايي بالاي كشورهاي آب و هوا معتدل مثل ايران و تركيه آنرا در بهار مي كارند. بذرهاي، عدس در محدوده وسيعي از حرارت چه در نور و چه در تاريكي قادر به جوانه زني هستند البته دماي مطلوب بسته به ژنوتيپ، سن و اندازه بذر فرق مي كند. بذرهاي كوچكتر كه در مقايسه با بذرهاي بزرگ نسبت به سطح به حجم بيشتري دارند در دماي كم ( 15 درجه سانتي گراد) جوانه مي زنند. گياهچه هاي جوان عدس قادر به تحمل سرماي سخت هستند اما در صورت ادامه سرما يا تكرار آن يا همراهي با بادهاي خشك امكان دارد از بين بروند. شبهاي سرد جذب آب را كاهش مي دهند. به اين ترتيب ژنوتيپهايي كه به سرما سازگار شدند مقاومت فيزيكي به خشكي را نيز دارا هستند. همانند بسياري از حبوبات در عدس احتمال واكنش يا عدم واكنش به گره بندي با باكتري ريزوبيوم وجود دارد.

اين موضوع به كشت گياه قبلي و نوع خاك در يك منطقه خاص و تجمع ازت غيرآلي در دسترس گياه بستگي دارد. عدس قادر است حدود 35 تا 77 كيلوگرم ازت درهكتار تثبيت كند. گره سازي و تثبيت ازت تحت تأثير طول روز، شدت نور نيز هست اگر چه عدس در گياهان روز بلند طبقه بندي شده است اين گياهان در طول روز 10 تا 12 ساعت با شدت نور 12000 لوكس نيز رشد و گره سازي مي كنند. دوره رشد رويشي در عدس در كشورهايي مثل لبنان و ايران و تركيه مواجه با افزايش طول روز و درجه حرارت مي شود و در هندو پاكستان گياه در اين مرحله از زندگي خود با روزهاي كوتاه و يا حتي سرما مواجه مي شوند. اثر حرارت بر گياهان احتمالاً به سن نسبي آنها بستگي دارد. افزايش دما در طيف معتدل رشد رويشي را تسريع مي كند مثلاً زمانيكه عدس 4 تا 6 هفته عمر دارد و اثر حرارت بر آن مثبت ومنجر به تكثير و افزايش سطح برگها مي شود حرارت مي تواند اثر منفي نيز داشته باشد، هنگاميكه همين عدس مسن تر شد دماي زياد سرعت پير شدن آنرا افزايش و عمر مفيد آن را كوتاه مي كند. گلها در عدس معمولاً قبل از ساعت 10 صبح در روزهاي صاف و بدون ابر باز مي شوند و تا قبل از سال 17 بسته خواهند شد گلبرگهاي گياه 3 روز پس از تلفيح پُر مرده شده و ظرف 3 تا 4 روز غلافها مشاهده مي شوند بعضي واريته هاي عدس روز بلند و بعضي بي تفاوت هستند. 

بين ژنوتيپهاي مختلف طول رشد رويشي گياه متفاوت بوده و بسته به محل ممكن است اثر مثبت يا منفي بر عملكرد داشته باشد. بذرهاي عدس به ميزان زيادي آب جذب مي كنند كه حدود 100 درصد وزن خشك بذرها و در مدت 24 تا 32 ساعت مي باشد. زمانيكه مقدار رطوبت به اين حد رسيد جوانه زني شروع مي شود. پسابيدگي بذرها توانايي جوانه زني آنها را كاهش مي دهد. دماي مطلوب جوانه زني بين 15 تا 25 درجه سانتي گراد بوده و دراين دما گياه ظرف 5 تا 6 روز جوانه مي زند. با كاهش دما سرعت جوانه زني كم شده و در دماي كمتر از 5 درجه سانتي گراد حدود 25 تا 30 روز طول مي كشد.